Nguyên nhân bệnh tiểu đường có thể đến từ nhiều yếu tố khác nhau. Hiểu rõ về các nguyên nhân gây bệnh tiểu đường có thể giúp bạn chủ động phòng ngừa và chọn được phác đồ điều trị phù hợp. Vậy, nguyên nhân dẫn đến bệnh tiểu đường đến từ đâu? Hãy cùng Trung tâm Dinh dưỡng Thực Phẩm Chức Năng tìm hiểu ngay trong bài viết sau đây.
Nguyên nhân bệnh tiểu đường có thể đến từ những yếu tố nào?
Tiểu đường (hay còn gọi là đái tháo đường ) là một bệnh mãn tính, không thể được chữa trị dứt điểm. Tại Việt Nam, theo dữ liệu thống kê 2021 đến từNgân hàng Thế giới, có đến 6.1% dân số trong độ tuổi từ 20 - 79 (trên 5 triệu người) mắc bệnh đái tháo đường. Trong số đó, có đến hơn50%trường hợp mắc bệnh nhưng không được chẩn đoán và phát hiện kịp thời.Do đó, việc tuyên truyền giáo dục về y tế cộng đồng để người dân hiểu rõ cácnguyên nhân gây bệnh tiểu đường, cũng như biết cách phòng bệnh hoặc phát hiện bệnh từ giai đoạn sớm là một nhiệm vụ vô cùng cấp thiết, được xã hội quan tâm sâu sắc. Vậy, nguyên nhân bệnh tiểu đường đến từ đâu?Cơ chế bệnh sinh đái tháo đường
Bệnh đái tháo đường là kết quả của những vấn đề bất thường xảy ra trong quá trình tiết insulin của tuyến tụy, hoặc trong cách mà cơ thể phản ứng với insulin, hoặc cũng có thể xảy ra đồng thời do cả hai cơ chế trên.Trong cơ thể người, insulin là loại hormone có nhiệm vụ gửi tín hiệu đến các tế bào để “báo hiệu” cho chúng hấp thụ đường (glucose) từ máu.Do đó, việc tuyến tụy sản xuất quá ít hoặc không sản xuất insulin, cũng như việc tế bào không phản ứng đúng cách với insulin, đều có thể làm cho nồng độ glucose máu tăng cao và dẫn đến bệnh tiểu đường.Nhìn chung, mỗi loại bệnh tiểu đường đều có cơ chế sinh bệnh riêng biệt, đòi hỏi nhiều cách tiếp cận điều trị khác nhau. Điều này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc chẩn đoán chính xác cácnguyên nhân đái tháo đườngđể chọn được phương pháp điều trị phù hợp.Kháng insulin (insulin resistance) là cơ chế sinh bệnh đái tháo đường tuýp 2
Các yếu tố nguy cơ và nguyên nhân bệnh tiểu đường là gì?
Các yếu tố nguy cơ vànguyên nhân gây ra bệnh tiểu đườngcó thể đến từ gen (tiền sử gia đình), tuổi tác, trọng lượng cơ thể, chế độ ăn uống, lối sống, môi trường và lịch sử dùng thuốc. Cụ thể như sau:1. Di truyền học
Di truyền đóng vai trò quan trọng trong việc tăng nguy cơ mắc bệnh tiểu đường. Ví dụ:Đối với bệnh đái tháo đường tuýp 1
Các yếu tố di truyền, đặc biệt là các gen liên quan đến hệ thống HLA (Human Leukocyte Antigen) nằm trên nhiễm sắc thể 6, đóng vai trò quan trọng trong việc tăng nguy cơ mắc bệnh đái tháo đường dạng này.Bởi lẽ, các gen HLA có vai trò giúp hệ thống miễn dịch nhận diện và phân biệt chính xác các tác nhân lạ từ bên ngoài và bên trong cơ thể. Sự biến đổi trong các gen này có thể khiến hệ miễn dịch nhận diện “nhầm” các tế bào beta tuyến tụy là vật ngoại lai và tấn công vào đó, dẫn đến bệnh tiểu đường loại 1.Theo ước tính, số ca mắc bệnh tiểu đường loại 1 do di truyền thường chiếm không quá10%tổng số ca mắc phải loại bệnh này.Đối với bệnh đái tháo đường tuýp 2
Nguy cơ phát triển bệnh tiểu đường loại 2 tăng theo số lượng thành viên trong gia đình có tiền sử mắc phải bệnh này.Có nhiều gen được cho là góp phần vào việc phát triển bệnh tiểu đường tuýp 2, bao gồm những gen ảnh hưởng đến khả năng sản xuất và tác động của insulin, cũng như gen quản lý cách mà cơ thể chuyển hóa glucose và lipid.Ví dụ, một số gen quan trọng bao gồm:- Gen TCF7L2: Liên quan đến quá trình chuyển hóa glucose và sản xuất insulin;
- Gen KCNJ11: Ảnh hưởng đến hoạt động của các tế bào beta tuyến tụy - nơi tiết ra insulin;
- Gen PPARG: Liên quan đến quá trình chuyển hóa chất béo và tình trạng kháng insulin.
Đột biến bất thường trên gen có thể làm tăng nguy cơ mắc bệnh tiểu đường
2. Tuổi tác
Khi tuổi tác tăng cao, cơ thể chúng ta phải trải qua nhiều thay đổi về sinh lý và chức năng, điều này làm giảm độ nhạy của tế bào với insulin, gây nên hiện tượng kháng insulin - tình trạng trong đó các tế bào không còn phản ứng với insulin một cách hiệu quả. Điều này cản trở quá trình chuyển hóa glucose thành năng lượng, gây tăng đường huyết.Ngoài ra, với tuổi tác tăng cao, cơ thể có xu hướng giảm vận động và tăng cân, cả hai đều là các yếu tố rủi ro quan trọng của bệnh tiểu đường loại 2.Bằng chứng từ cácnghiên cứutrước đây ở Việt Nam cho thấy tỷ lệ mắc bệnh tiểu đường cao hơn ở những người trên 40 tuổi.Do đó, việc kiểm soát bệnh tiểu đường và tiền tiểu đường ở những người có nguy cơ cao trên 40 tuổi có thể đóng một vai trò quan trọng trong chiến lược cải thiện sức khỏe cộng đồng.3. Béo phì
Béo phì là tình trạng chỉ số khối BMI của cơ thể (được tính bằng cách lấy khối lượng toàn thân, theo kilogam, chia cho bình phương của chiều cao, theo đơn vị mét) đạt giá trị lớn hơn 30 kg/m2.Nghiên cứucho thấy, béo phì làm tăng sự hiện diện quá mức chất béo trung tính (triglyceride) trong gan và trong cơ. Khi có quá nhiều triglyceride, các tế bào trong cơ thể trở nên ít phản ứng với insulin, hormone giúp kiểm soát lượng đường trong máu.Điều này yêu cầu tuyến tụy phải làm việc “vất vả” hơn để sản xuất nhiều insulin, nên trong thời gian dài, có thể gây “quá tải” cho tuyến tụy, dẫn đến thiếu hụt insulin và khởi phát bệnh tiểu đường loại 2.4. Không hoạt động thể chất
Khi cơ thể ít vận động, các tế bào không có nhiều nhu cầu để hấp thụ và chuyển hóa glucose thành năng lượng theo sự “điều khiển” của insulin. Lâu dần, chúng trở nên ít nhạy cảm với insulin (kháng insulin), dẫn đến tăng lượng đường glucose trong máu, gây nên bệnh đái tháo đường.5. Chế độ ăn uống thiếu khoa học
Theo ước tính, chế độ ăn uống thiếu khoa học là nguyên nhân hàng đầu gây nên khoảng70%số trường hợp mắc bệnh tiểu đường tuýp 2 hiện nay. Cụ thể:- Tiêu thụ nhiều chất béo bão hòa đến từ mỡ gia súc / gia cầm / dầu ăn công nghiệp: Kích thích các phản ứng viêm gây rối loạn chuyển hóa lipid ở gan, dẫn đến tăng cân, một trong những yếu tố hàng đầu góp phần vào sự phát triển của bệnh tiểu đường loại 2.
- Tiêu thụ nhiều đường và carbs tinh chế:
- Có thể nhanh chóng làm tăng lượng đường huyết trong máu, buộc tuyến tụy phải tăng cường sản xuất insulin để hạ đường huyết. Lâu dần, điều này khiến các tế bào mất dần độ nhảy cảm với insulin, dẫn đến tăng nguy cơ mắc bệnh tiểu đường.
- Một số thực phẩm nhiều đường và carbs tinh chế có thể làm tăng nguy cơ mắc bệnh tiểu đường khi tiêu thụ quá mức bao gồm: bánh kẹo ngọt, mứt, thức uống chứa đường, cơm trắng, bánh mì trắng, bún, phở, hủ tiếu, miếng,…
Chế độ ăn uống thiếu khoa học là tác nhân hàng đầu thúc đẩy bệnh đái tháo đường tuýp 2 khởi phát
6. Hệ vi sinh vật và sức khỏe đường ruột kém
Một hệ vi sinh vật đường ruột không cân đối có thể kích thích các phản ứng viêm, ảnh hưởng đến hiệu suất chuyển hóa carbohydrate và điều chỉnh lượng đường trong máu, từ đó làm tăng nguy cơ mắc bệnh đái tháo đường.Không những thế,nghiên cứucòn cho thấy, sự gia tăng bất thường của một số hệ vi sinh vật đường ruột còn góp phần làm gia tăng biến chứng của bệnh tiểu đường, chẳng hạn như bệnh thận, bệnh suy giảm nhận thức, bệnh võng mạc và bệnh thần kinh ngoại biên.7. Thiếu ngủ và căng thẳng thường xuyên
Thiếu ngủ và căng thẳng khiến cơ thể tăng cường tiết cortisol - một hóc-môn glucocorticoid sản sinh từ tuyến thượng thận. Tăng tiết cortisol đồng nghĩa với việc cơ thể giảm tiết insulin, khiến đường huyết tăng cao và làm tăng nguy cơ mắc bệnh tiểu đường.Mặt khác, căng thẳng và thiếu ngủ cũng làm gia tăng cảm giác đói, dẫn đến việc ăn uống mất kiểm soát và tăng cân, từ đó tăng thêm nguy cơ mắc bệnh tiểu đường.8. Ô nhiễm môi trường
Ô nhiễm môi trường, đặc biệt là tiếp xúc lâu dài với các chất ô nhiễm như kim loại nặng, khí thải từ hóa chất công nghiệp và phương tiện giao thông, có thể làm tăng nguy cơ mắc bệnh tiểu đường.Nguyên nhân là vì các chất ô nhiễm này làm tăng cường các phản ứng gây căng thẳng oxy hóa trong cơ thể, đượcchứng minhlà có thể gây rối loạn chức năng tế bào beta tuyến tụy, dẫn đến thiếu hụt insulin và làm tăng nguy cơ mắc bệnh tiểu đường.9. Do một số loại thuốc
Việc lạm dụng (uống quá liều) hoặc có tiền sử tiêu thụ một số loại thuốc sau trong thời gian dài có thể làm tăng glucose máu, trong đó bao gồm:- Thuốc kháng sinh (Dapsone, Rifampin);
- Thuốc chống trầm cảm (Zyprexa, risperdal, Clozaril, Seroquel, Abilify, Geodon, lithium);
- Thuốc kích thích Beta-2 (Proventil, Alupent, Serevent, Foradil, Brethine, Theo-Dur) dùng trong điều trị bệnh tắc nghẽn phổi mãn tính.
10. Mãn kinh
Việc duy trì cân bằng nội môi glucose trong máu phụ thuộc nhiều vào mức độ hấp thu glucose ở tế bào cơ và mô mỡ.Trong khi đó, thiếu hụt nội tiết tố nữ estrogen trong thời kỳ mãn kinh đượcchứng minhlà có thể làm giảm sự hấp thu glucose ở tế bào cơ, đồng thời làm gia tăng mức độ tổng hợp glucose ở gan.Do đó, phụ nữ bước vào thời kỳ mãn kinh (45 - 52 tuổi) thường có nguy cơ mắc bệnh tiểu đường cao hơn so với phụ nữ trung niên và phụ nữ trẻ.Phụ nữ mãn kinh có nguy cơ mắc bệnh tiểu đường cao hơn so với phụ nữ trẻ
Nguyên nhân gây bệnh tiểu đường
Nguyên nhân của bệnh tiểu đườngphụ thuộc vào loại bệnh tiểu đường mà bạn mắc phải. Vì thế, không cónguyên nhân bị tiểu đườngchung nào là phù hợp với mọi loại bệnh tiểu đường.Lý do tại sao một người nào đó mắc bệnh tiểu đường loại 1 rất khác với lý do tại sao một người khác mắc bệnh tiểu đường loại 2. Cụ thể như sau:1. Bệnh tiểu đường loại 1
Cơ chế sinh bệnh tiểu đường loại 1 đã được các nhà nghiên cứu biết rõ. Đó là do tình trạng tế bào miễn dịch nhận diện “nhầm” và phá hủy các tế bào tụy sản xuất insulin. Song, nguyên nhân nào trực tiếp dẫn đến các phản ứng sai lầm trên của hệ miễn dịch vẫn còn chưa được biết đến.Theo y học hiện đại, không có một nguyên nhân nào là duy nhất đứng sau việc thúc đẩy hệ miễn dịch hoạt động sai cách. Nói cách khác, bệnh tiểu đường loại 1 thường tiến triển dưới sự thúc đẩy đồng thời của nhiều tác nhân khác nhau, trong đó bao gồm:- Gen di truyền;
- Lối sống;
- Chế độ ăn uống;
- Tiền sử bệnh lý (đặc biệt là bệnh ở tuyến tụy)
- Các tác nhân khác từ môi trường (không khí ô nhiễm, vi-rút, độc tố,…)
2. Bệnh tiểu đường loại 2
Cơ chế sinh bệnh tiểu đường loại 2 là do các tế bào kháng (mất độ nhạy cảm) với hóc-môn insulin. Nguyên nhân gây ra tình trạng kháng insulin của tế bào có thể đến từ một hoặc nhiều, nhưng không giới hạn ở các yếu tố sau:- Chế độ ăn uống thiếu cân đối (tiêu thụ nhiều đường, carbohydrate tinh chế, rượu bia,…);
- Lối sống không khoa học (thường xuyên mất ngủ, căng thẳng, nghiện thuốc lá, lười vận động,…);
- Cân nặng quá mức (thừa cân, béo phì,…);
- Sự tương tác của các yếu tố di truyền và lối sống.
3. Tiểu đường thai kỳ
Thay đổi nội tiết tố là nguyên nhân bệnh tiểu đường thai kỳ thường gặp, có thể xảy đến với bất cứ phụ nữ nào. Bước vào thai kỳ, cơ thể mẹ bầu sẽ tăng cường sản xuất các hóc-môn như estrogen (ở buồng trứng), cortisol (ở tuyến thượng thận) và lactogen (ở nhau thai).Cả 3 loại hóc-môn nêu trên đều là những nội tiết tố có tác dụng ngăn chặn tế bào phản ứng quá mức với insulin, lâu dần dẫn đến tình trạng kháng insulin ở phạm vi toàn thân.Tình trạng kháng insulin ở mẹ bầu thường bắt đầu vào khoảng tuần thứ 20 đến 24 của thai kỳ. Khi nhau thai phát triển, nhiều hormone estrogen, cortisol và lactogen được sản xuất hơn, khiến tình trạng kháng insulin trở nên mạnh mẽ, dẫn đến bệnh tiểu đường thai kỳ.Tiểu đường thai kỳ thường biến mất sau khi sinh. Tuy nhiên, nó cũng có thể làm tăng nguy cơ tái mắc bệnh đái tháo đường tuýp 2 sau này trong cuộc đời.Tiểu đường thai kỳ thường xảy ra từ tuần thứ 20 đến 24 của thai kỳ
4. Các dạng bệnh tiểu đường ít phổ biến khác
Dưới đây là một số nguyên nhân liên quan đến các phân loại tiểu đường ít phổ biến khác như:- Bệnh tiểu đường đơn gen MODY (Maturity-Onset Diabetes of the Young);
- Bệnh tiểu đường tuýp 3c;
- Bệnh tiểu đường tự miễn tiềm ẩn ở người trưởng thành (LADA) - hay còn được gọi là bệnh tiểu đường tuýp 1.5;
- Bệnh tiểu đường thứ phát (xảy ra như một biến chứng của một nguyên nhân có thể xác định được).
- Nguyên nhân bệnh tiểu đường đơn gen (MODY):
- Xảy ra do đột biến di truyền trong một gen duy nhất.
- Có đến 14 loại bệnh tiểu đường MODY khác nhau, tùy thuộc vào gen cụ thể bị đột biến. Mỗi loại MODY có đặc điểm lâm sàng và yêu cầu điều trị khác nhau.
- Bệnh thường di truyền theo hình thức trội, nghĩa là chỉ cần một bản sao của gen đột biến từ một trong hai bố hoặc mẹ là đã đủ để phát triển bệnh.
- Nguyên nhân bệnh tiểu đường tuýp 3c: Liên quan đến tổn thương nguyên phát ở tụy mà không phải do hệ miễn dịch gây nên, chẳng hạn như do viêm tụy, xơ nang tụy, phẫu thuật tụy, ung thư tụy, ảnh hưởng đến khả năng sản xuất insulin của tuyến tụy.
- Nguyên nhân bệnh tiểu đường tuýp 1.5: Cơ chế sinh bệnh giống với tiểu đường tuýp 1, xảy ra do tế bào miễn dịch tấn công vào tuyến tụy, khiến chúng ngừng tiết insulin.
- Nguyên nhân bệnh tiểu đường thứ phát: Có thể xảy ra do Hội chứng Cushing (tình trạng cơ thể tăng sản cortisol do rối loạn tuyến thượng thận hoặc điều trị kéo dài bằng corticosteroid); hoặc do nhiễm trùng máu, điển hình như:
- Nhiễm vi-rút Coxsackie B: Có thể kích hoạt các phản ứng tự miễn, gây hại cho các tế bào beta sản xuất insulin trong tuyến tụy;
- Nhiễm vi-rút Rubella: Phụ nữ mang thai bị nhiễm rubella có nguy cơ cao sinh con mắc tiểu đường loại 1.
Cách ngăn ngừa và đẩy lùi bệnh tiểu đường
Hiện nay, chưa có cách phòng ngừa bệnh tiểu đường tuýp 1, nhưng có thể phòng ngừa bệnh tiểu đường loại 2, trong đó bao gồm việc:1. Xây dựng một chế độ ăn uống cân đối
Tăng cường ăn rau, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt và protein từ nguồn gốc thực vật. Hạn chế thức ăn chứa nhiều đường, carbs tinh chế và chất béo bão hòa;2. Tăng cường hoạt động thể chất
Theonghiên cứu, chỉ cần 30 phút đi bộ mỗi ngày, kết hợp với việc tuân thủ theo một chế độ ăn ít chất béo, có thể giúp làm giảm 58% nguy cơ phát triển bệnh tiểu đường loại 2.Trong khi đó, tập thể dục 60 phút / ngày ở cường độ cao đượcchứng minhcó thể làm giảm đến 74% nguy cơ mắc bệnh tiểu đường loại 2 so với những người ít vận động.Do đó, để ngăn ngừa bệnh tiểu đường, bạn có thể tăng cường vận động (như đi bộ nhanh, đạp xe hoặc bơi lội) ít nhất 30 phút mỗi ngày, trong ít nhất 5 ngày mỗi tuần.Vận động thể chất ít nhất 30 phút mỗi ngày giúp làm giảm đáng kể nguy cơ mắc bệnh tiểu đường
3. Quản lý cân nặng
Theonghiên cứu, mỗi kilogam cân nặng giảm đi có thể giúp bạn làm giảm 16% nguy cơ mắc bệnh tiểu đường. Do đó, hãy giảm cân nếu bạn đang bị thừa cân hoặc béo phì;4. Theo dõi đường huyết
Đối với những người có nguy cơ cao mắc bệnh đái tháo đường (phụ nữ mãn kinh, người ít vận động, người thừa cân béo phì,…) hoặc đang trong giai đoạn điều trị tiền đái tháo đường, việc theo dõi đường huyết định kỳ có thể giúp phát hiện sớm và ngăn chặn tiến triển của bệnh;5. Tuân thủ hướng dẫn y tế
Đối với những người đã có các yếu tố nguy cơ hoặc tiền sử gia đình, việc thăm khám sức khỏe định kỳ và tuân thủ theo các khuyến nghị y tế là điều cực kỳ quan trọng để dự phòng bệnh.Đối với người đã mắc bệnh tiểu đường, việc áp dụng các biện pháp nêu trên tuy không giúp bạn chữa khỏi bệnh, nhưng vẫn có thể hỗ trợ quản lý bệnh hiệu quả, làm chậm hoặc ngừng hẳn tiến triển của bệnh, nhất là trong giai đoạn đầu.Nếu nghi ngờ bản thân đang có các dấu hiệu khởi phát sớm của bệnh tiểu đường, bạn hãy cân nhắc đến Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh để được tầm soát và chẩn đoán kịp thời.Nơi đây quy tụ nhiều chuyên gia Nội tiết - Đái tháo đường đầu ngành, giàu kinh nghiệm, kết hợp cùng với hệ thống trang thiết bị hiện đại, sẽ mang đến cho bạn quy trình thăm khám khoa học, thuận tiện cùng kết quả chẩn đoán chính xác.Để đặt lịch tầm soát nguy cơ và nguyên nhân bệnh tiểu đường tại Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, bạn có thể gọi đến số hotline 093 180 6858 - 028 7102 6789 (TP.HCM) hay 024 7106 6858 - 024 3872 3872 (Hà Nội).
Như vậy, khi đã hiểu rõ về các nguyên nhân bệnh tiểu đường , bạn có thể thấy rằng việc phòng bệnh không chỉ đòi hỏi sự thay đổi về lối sống, chế độ ăn uống và tập luyện mà còn đòi hỏi tính kiên trì và quyết tâm cao độ.Nhận thức sâu sắc về nguyên nhân bệnh tiểu đường sẽ giúp bạn có cái nhìn toàn diện hơn trong việc áp dụng các biện pháp phòng ngừa hiệu quả, từ đó, hướng tới việc xây dựng một cuộc sống khỏe mạnh.3/5 - (2 bình chọn)
Không có nhận xét nào: